Зардуштийлик динининг муқаддас китоби-“Авесто”га ўрнатилган рамзий ҳайкал ва боғ мажмуа Урганч шаҳридан оқиб ўтувчи Шовот каналининг ўнг соҳилида жойлашган.

Авесто боғ-мажмуаси Халқаро ЮНЕСКО ташкилотининг 2000 йилдаги 30-сессияси ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 110-сонли махсус қарори билан, Авесто китоби яратилганлигининг 2700 йиллигига бағишлаб бунёд этилган. Авесто боғ мажмуаси 2001 йил 3 ноябр куни Ўзбекистон Республикасининг биринчи президенти Ислом Каримов (1938-2016) томонидан тантанали равишда очилган.

Мажмуанинг умумий сатҳи 20 гектар бўлиб, Авесто ёдгорлиги, амфитеатр, дам олиш жойлари ва боғдан иборат. Авесто ёдгорлигининг баландлиги 16 метр бўлиб, унинг лойиҳасини меъмор Полвонназар Солаев яратган.

Зардуштийларнинг муқаддас “Авесто” китобида олам тўрт нарса- тупроқ, сув, олов, ҳаводан ташкил топганлиги ёзилган. Авесто ёдгорлигини яратишда мазкур тўрт жиҳат назарда тутилган. Доирасимон ёйлар оламнинг чексизлиги ва дунёнинг тўрт томонини кўрсатиб туради.

Ёдгорлик марказидаги рамзий мармар китобда: ўзбек ва инглиз тилларида: “Эзгу ният, Эзгу сўз ва Эзгу амал” деган зардуштийлар эътиқодига айланган сўзлар ёзилган.

Авесто боғ-мажмуасида “Олтин мерос” халқаро фонди Хоразм вилоят бўлимининг музейи жойлашган бўлиб, у 8 бўлимдан иборат.Музейда 2 мингдан ортиқ Хоразм тарихи ва “Авесто” яратилган давр акс этдирилган экспонатлар, ҳунармандчилик ва сопол буюмлари, нумизматик ва этнографик ашёлар, кўплаб араб ёзувидаги китоблар мавжуд.

Жалолиддин Мангуберди мажмуаси 1999 йилда Ж.Мангуберди таваллудининг 800 йиллиги муносабати билан Урганч шаҳрининг марказида Шовот каналининг сўл соҳилида бунёд этилди. Мажмуа шарқона дарвоза, фавворалар, Жалолиддин Мангубердининг улкан ҳайкали ва 15 гектар боғдан иборат.

Мажмуа 1999 йил 5 ноябрда Ўзбекистоннинг биринчи Президенти И.А.Каримов томонидан тантанали равишда очилган.

Мажмуа марказида Жалолиддин Мангубердининг 14,5 метрлик салобатли ҳайкали жойлашган. Ёдгорлик мамлакатимиздаги энг баланд монументлардан бири ҳисобланади. Монумент постаменти қизил гранитдан, ҳайкалнинг ўзи эса бронзадан ясалган. Монумент лойиҳаси муаллифи хоразмлик меъмор Полвонназир Салаев ҳисобланади. Ҳайкални Тошкентлик ҳайкалтарошлар Илҳом ва Камол Жабборовлар яратишган. Мангуберди сиймосини яратишда Ўзбекистон бадиий академиясининг ҳақиқий аъзоси Тўра Қурёзовнинг шу давр асарларидан келиб чиқиб чизган расми асос қилиб олинган. Тўра Қурёзов ушбу асари учун “Ўзбекистон халқ рассоми” унвонига сазовор бўлган.

Мажмуанинг асосий кириш қисмида мовий рангдаги гумбаз билан ёпилган дарвоза мавжуд. Дарвозанинг ҳар икки қанотига ўнтадан жило берилган Хоразм миллий ҳунармандчилигига оид ёғоч ўйма устун ўрнатилган. Олдинда улкан фавора, ичкарида яна учта фаввора бунёд қилинган.

Ж.Мангуберди (1199-1231) Хоразмшоҳлар давлатининг сўнгги подшоҳи бўлиб,Чингизхон бошчилигидаги мўғулларга қарши узоқ йиллар кураш олиб борган миллий қаҳрамон ҳисобланади.Жалолиддин Мангуберди бутун дунёда Чингизхон ва унинг лашкарларига қарши энг катта зарба берган ҳарбий қўмондон сифатида тан олинган.Унинг жанг майдонларидаги жасоратига ҳатто Чингизхон ҳам тан бериб, “агарда имкони бўлганида 4 ўғлимни Жалолиддинга алмаштирган бўлардим” дея юқори баҳо берган.

Мустақилликдан кейин Жалолиддин Мангубердининг озодлик учун курашига юқори баҳо берилган ҳолда 1999 йил ноябрида 800 йиллик таваллуд санаси тантанали нишонланди.Шунингдек, “Жаллолиддин Мангуберди” ордени таъсис қилинди, боғ-мажмуа ва ҳайкали барпо қилинди.

Ал-Хоразмий майдони Ўзбекистон Республикасининг биринчи Президенти Ислом Каримовнинг ташаббус ва тавсиялари асосида 2006 йилда бунёд этилган.

Майдон атрофида Хоразм вилояти ҳокимлиги,вилоят кенгашлар уйи, маданият ва аҳоли дам олиш маскани,Ўзсаноатқурилишбанк, Агробанкларнинг вилоят бошқармалари, Огаҳий номидаги вилоят мусиқали драма театри бинолари жойлашган.

Ал-Хоразмий майдони ҳақиқий маънода Урганч шаҳрининг юрагига айланган. Мажмуа Урганч Халқаро аэропорт билан Урганч темир йўл вокзалини боғловчи Ал-Хоразмий кўчасининг қоқ марказида қурилган. Майдон шарқ ва ғарб томонларидан муҳташам аркалар ва гўзал фавворалар билан бошланади. Майдон марказида, аэропорт ва темирйўл шоҳбекатини боғловчи йўл бўйида замонавий курант ўрнатилган. Вилоят ҳокимлиги кенгашлар уйи биноси олдида ярим доира тўрт устунли арка билан буюк бобомиз Ал-Хоразмийнинг бронзадан ишланган ҳайкали ўрнатилган.

783 йили Хивада таваллуд топган алломанинг тўлиқ исми Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий эди. Табиатан иқтидорли бўлган Муҳаммад Хива, Кат ва Гурганж мадрасаларида таҳсил олгач, нафақат табиий фанларни, балки араб, ҳинд, форс, юнон, яҳудий ва сурёний тилларини ҳам мукаммал ўрганди.Хоразм, Марв мадрасаларида мударрислик қилди. Ҳисоб ва илми нужум фанлари бўйича тадқиқотлар олиб бориб, Марв ҳукмдори ал-Маъмун эътиборини қозонди.Ал-Маъмун 813 йилда халифалик тахтига чиққач, Марвдаги олимларни, шу жумладан Ал-Хоразмийни ҳам Бағдодга олиб кетган..

Бағдоддда яратиб берилган шароит туфайли ал-Хоразмий Баҳозиргача ўз қимматини йўқотмаган “Ал-жабр вал-муқобала”, “Ҳисоб ал-Ҳинд”, “Зижи Хоразмий”, “Китоб ат –тарих”, “Китоб сурат ал-Арз”, “Китоб ал-амал устурлаб”, “Қуёш соати тўғрисида китоб” каби асарлар ёзиб, ўз даврида бемисл хизмат қилди. Айниқса, саноқ тизимидаги чалкашликлар, ҳаётий бир қоиданинг йўқлиги кўплаб қийинчиликларни туғдирар эди. Бу ечимни ал-Хоразмий кашф этди. Яъни, саноқ тизимига “о” сонини киритиб, 10 лик тизимни тўлдирди.

Бундан ташқари, аллома бошчилигидаги етмиш нафар олим дунё харитасини тузиш бўйича иш олиб боришган.Ал-Хоразмийнинг ўзи эса 827 йили она заминимиз катталигини аниқлаш мақсадида ер меридианининг бир градусини ўлчаб чиқди. Меридиан градуси узунлиги ўрта ҳисобда 112 км.га тенг қилиб олинган бўлиб, бу аниқ натижадир.

Ал-Хоразмийнинг инсоният тараққиётига қўшган ҳиссаси 10 лик саноқ тизимини яратишдан ташқари, кўп илдизли тенгламаларни ечиш усуллари, синус, косинус, тангенс қоидаларини 9 асрдаёқ кашф қилганлиги билан ҳам боғлиқ.

Муҳаммад Мусо ал-Хоразмий (783-850) нинг ўзи яратган кашфиётлари, қомусий билим соҳиби бўлгани туфайли инсоният тафаккури хазинасига беқиёс улуш қўшган аллома сифатида тарихда қолди.

Урганч шаҳридаги Ал-Хоразмий майдони буюк аждодимизнинг инсоният цивилизациясига қўшган ана шу катта ҳиссасига ҳурмат маъносида бунёд қилинган.

Мазкур мажмуа рамзий мақбара ва боғдан иборат. Мажмуа Ўзбекистон Республикасининг биринчи президенти Ислом Каримовнинг ташаббуси билан 2000 йилда Урганч шаҳрининг Ал-Хоразмий кўчасида бунёд этилган. Урганч Халқаро аэропортидан тушган меҳмонларнинг нигоҳи дастлаб Ал-Хоразмий кўчасининг икки томонида жойлашган Ал-Хоразмий ва Ал-Беруний меъморий мажмуаларига тушади.

Хоразм воҳасида дунё илмига катта ҳисса қўшган Ал-Хоразмий, Ал-Беруний, Аз-Замахшарий, Жалоладдин Мангуберди, Пахлавон Маҳмуд, Огаҳий сингари буюк алломалар таваллуд топган. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий 783-850 йилларда яшаб ўтган буюк мутафаккирдир.

Ал-Хоразмий “Ал-жабр вал мукобала” асарини яратиб, алгебра фанига асос солган. Хоразмийнинг асарлари ҳозирги кунгача дунёнинг кўплаб тилларига таржима қилиниб келинмоқда.

Ал-Хоразмий меъморий мажмуаси ўрта аср қурилиш аънаналари асосида бунёд этилган. Мажмуа икки меъморий қисмдан иборат: биринчи қисмида кириш қисми – ўзига хос дарвоза ва рамзий мақбара. Кириш қисмида йўлакнинг икки четида айвон ва иккита хона жойлашган.

Рамзий мақбара гумбаз билан бостирилган, мовий кошинлар қопланган. Пештоққа ёзув ва нақшлар ишланган, ўймакори эшик ўрнатилган.

Ал-Хоразмий меъморий мажмуасида мевали боғ ва Ал-Хоразмий музей экспозицияси ташкил этилган. Мажмуа 2018 йил март, апрел ойларида қайтадан таъмирланган.

Беруний меъморий мажмуаси 2000 йилда Ўзбекистоннинг биринчи Президенти Ислом Каримов ташаббуси билан ташкил этилган. Музей мажмуаси 20 гектар боғдан иборат.

Беруний меъморий мажмуаси Урганч Халқаро аэропорти яқинида Ал-Хоразмий мажмуаси рўпарасида бунёд этилган. Мажмуа дарвоза ва рамзий мақбарадан иборат. Мақбара Хоразмшоҳлар даври меъморий услубида гумбазли қилиб барпо қилинган. Гумбаз ва пештоқ кошин билан қопланган. Мақбарага пештоқ остидаги ўймакор эшикдан кирилади.

Абу Райҳон Беруний (973-1048) Берунийнинг 70 та астрономия, 20 та математика, 4 та картография, 3 та метерология, 3 та минералогия, 1 та физика, 1 та фармокология, 15 та тарих ва этнография, 4 та фалсафа. 18 та адабиётга доир асарлари ҳозирги кунгача хорижда қайта-қайта нашр этиб келинмоқда. 154 та асар ёзган улуғ қомусий олим география фанини ривожлантириб, ўзининг “ денгизлар назарияси” ни яратди. Беруний дунёда биринчи бўлиб сферик география тасвирини-Ер глобусини яратди. Ўрта Осиё халқларининг географик жойлашуви, Болтиқбўйи ва Шимолий Муз океанига яқин мамлакатлар ва халқлар ҳақида ишончли маълумотлар тўплади.Биринчи бўлиб Ер шарининг тузилмавий харитасини яратди.

Беруний 1004 йилда Хоразмшоҳ Абул Аббос Маъмун ибн Маъмун саройига келган ва унинг раҳбари сифатида ўз даври илм-фани ривожига катта ҳисса қўшган. 1017 йил Маҳмуд Ғазнавий Хоразмни истило қилиб, маҳаллий олимлар, жумладан Берунийни ҳам Ғазнага олиб кетган .1048 йили Беруний Ғазнада вафот этган.

Хоразмликлар Берунийга ҳурмат рамзи сифатида боғ ва меъморий мажмуа барпо этишган. Меъмориал мажмуада Беруний ҳаёти ва фаолияти ҳақидаги экспозиция ҳам мавжуд.

Алломалар хиёбони 2005-2006 йилларда Хоразм Маъмун академиясининг 1000 йиллиги юбилейи муносабати билан Хива шаҳри марказида бунёд этилган. Хиёбон 2 гектар боғни ўзи ичига олади, марказини чироқлар, ўриндиқлар, фавворалар ва бири-биридан чиройли гуллар безаб туради.

Хиёбон Хоразм Маъмун академияси рўпарасида бунёд қилинган. Ғарб томонида Хивадаги Қўша дарвоза тарихий ёдгорлиги, шимолида УрДУ қошидаги 4-сон академик лицей, шарқида Ўзбекистон Миллий банкининг Хива туман бўлими жойлашган. Шунингдек, хиёбоннинг икки томонида учта замонавий меҳмонхона ( “Бек тур”,“Хоразм Малика” ва “Собир арқончи”), яқин-атрофда Хива педагогика коллежи, 55- сон мактаб, хотира боғи, ресторан, миллий чойхоналар мавжуд.

Маълумки,1004 йили Гурганжда Хоразмшоҳ Абу Ҳасан Али ибн Маъмун томонидан ташкил қилинган “Дорил ҳикма” дунёдаги дастлабки академиялардан бири эди. Маъмуннинг Шарқдаги энг кўзга кўринган Беруний, Ибн Сино, Ибн Ироқ, МасиҳийАбул Ҳаммор,Мушфив,Ас.Саолибий,Ибн Мисковайх,Ан-Найсабурий каби юзлаб алломаларни Гурганжга тўплаб, уларга илму фан билан шуғулланишлари учун яратиб берган шароити туфайли, дунё илму фан намоёндалари сафи янада кенгайди.

Астрономия,математика, геофизика, тарих, фалсафа, табобат бўйича Беруний,Абу Наср,Жавҳарий,Ибн Сино каби алломаларнинг олиб борган тадқиқотлари боис, дунё илму фани хазинаси янада бойиб, такомиллашгани дунёда эътироф этилган.

1997 йил 20 октябрда Хива шаҳрининг 2500 йиллиги нишонланган қутлуғ санадан бир ой ўтиб,ноябр ойида Ўзбекистон Республикасининг биринчи президенти Ислом Каримов фармонига кўра, Хоразм Маъмун академияси қайтадан Хивада ташкил қилинганди. Академия қошида хўжалик ҳисобида фаолият юритувчи “Доривор ўсимликлар боғи”, “Плонта” илмий ишлаб чиқариш маркази ва Хива туман ёш табиатшунослар ижодий маркази негизида “Кичик Академия” ташкил қилинди.

Хоразм Маъмун Академиясининг ташкил этилиши ва шаклланишида академик Азимбой Саъдуллаев бошчилигидаги А.Абдурасулов, З.Дўсимов, Ў.Муҳаммадиев, Г.Машарипова, С.Рўзимбоев, М.Абдулҳаким, Ҳ.Юсупов каби олимларнинг ўрни катта бўлган.

“Улли ҳовли” Урганч туманининг Ғойбу қишлоғида жойлашган бўлиб, маҳалла “Олауйлик” деб аталади. Ғойбу қишлоғига туркман уруғлари Хива хони Абулғозихон (1603-1664) даврида илк бор кўчиб келишган.Кейинчалик уларнинг сони кўпайиб алоҳида маҳалла-Уллиҳовли ташкил қилинган.

Улли ҳовли мажмуаси 2017 йил давомида ва 2018 йил 25 апрелгача бўлган муддатда қайта таъмирланди ва “Туркман –ўзбек дўстлик уйи”, унинг олдида Махтумқули ҳайкали бунёд қилинди.

Ҳозирги даврга келиб Улли ҳовлининг сақланиб қолган катта-кичик хоналари сони – 35 та. Таъмирланишдан сўнг мажмуа ховлисида 2 та тандир ўрнатилиб ташриф буюрган меҳмонлар учун маҳорат дарслари ташкил қилишга имкон яратилди. Мажмуада туркман миллий таомлари тайёрланадиган 40 ўринли ресторан ташкил қилинди. Ташкил этилган ҳунармандлар хоналарида туркман миллий мажмуасига 5 та ўтов уйлари, қадимий ўйма устун ва тошлар, 4 та қадимий от араваси, 50 хилдан ортиқ хар хил қадимий сопол хумлар, 100 хилдан ортиқ кулолчилик маҳсулотлари, эски хуржин, от эгари, қадимий туркман гиламлари, қадимий саватлар, мис хумча ва қумғонлар ва бошқа унсурлардан экспозиция яратилди. Мажмуанинг 2 та хонасида ҳамда қадимий туркман миллий урф-одатлари акс этган фото ва суратлар галереяси, кутубхона ташкил қилинди. Бундан ташқари мажмуанинг йўлаклари хумлар, деворлари қадимий туркман гиламлари ва осори атиқалар билан безатилди.

Таъмирланишдан кейин Уллиҳовлига сайёҳларнинг келиши учун зарур шароит ва имкониятлар яратилди. 2018 йил 25 апрел куни Ўзбекистон президенти Ш.Мирзиёев ва Туркманистон президенти Г.Бердимуҳаммедовлар Хоразмга ташрифи давомида Уллиҳовлига ҳам келиб, Дўстлик уйининг очилишида иштирок қилишди ва қаъла билан танишдилар.Ҳозирда Уллиҳовли сайёҳлик йўналишига киритилган диққатга сазовор манзиллардан биридир.

Комилжон Отаниёзов номидаги ижодиёт маркази Урганч туманининг Шовот анҳори бўйига яқин ҳудудда, 2017 йилда барпо этилган.

Комилжон Отаниёзов нафақат Ўзбекистон ва Ўрта Осиё республикаларига, балки Туркия,Ҳиндистон, Покистон,Афғонистон ,Шри-Лашка каби шарқ давлатларига ҳам таниқли ҳофиз сифатида машҳур. У 1917 йил ноябр ойида Шовот туманида туғилганди.Комилжоннинг отаси Отаниёз охун Хива мадрасаларида мударрис сифатида дарс берган,шунингдек хаттот ,шоир бўлиб элга танилган ижодкор бўлган.

Комилжон ана шундай етук инсон оиласида таваллуд топгани боис ёшлигидан илмга, адабиёт ва санъатга ихлос руҳида вояга етади. 1934-36 йилларда Шовот, 1936-40 йилларда Гурлан, 1940-46 йилларда Хива театрларида ,кейинчалик эса Тошкентдаги “Лазги”, Туркманистоннинг Тошҳовуз вилоятидаги “Хоразм” ашула ва рақс ансамблларида фаолият кўрсатади.

Унинг ўзбек мумтоз ва халқ достонлари асосида ижро қилган қўшиқлари, лирик куй ва ашулалари Комилжон Отаниёзов номини ғоятда машҳур қилиб юборган. У собиқ иттифоқнинг барча республикаларида,кўплаб шарқ давлатларида гастрол концерт дастурларини ижро қилиб,ўзбек санъатининг дунёга танилишига ўзининг катта ҳиссасини қўшган.

Ана шу хизматлари учун Комилжон Отаниёзовга Ўзбекистон, Қорақалпоғистон ва Туркманистон халқ артисти унвони берилганди. Дунёга таниқли ана шундай санъаткор ўзидан боқий мерос қолдириб 1975 йил ноябрида вафот этган.

Мустақилликдан кейин Комилжон Отаниёзовнинг хизматлари муносиб баҳоланиб, “Буюк хизматлари учун” ордени билан тақдирланди.Шунингдек, Ўзбекистон республикаси президенти Ш.Мирзиёевнинг фармонига кўра,2017 йил 20 июнда Комилжон Отаниёзовнинг 100 йиллик таваллуд санаси Урганч шаҳрида катта тантана сифатида нишонланди.Тадбирга Ўрта Осиё давлатларидан кўплаб меҳмонлар ташриф буюрди.

Бўлиб ўтган тадбирлар доирасида Урганч туманида Комилжон Отаниёзов номли ижодиёт маркази биноси тантанали равишда очилди.Бино олдига Ўзбекистон санъат арбоби Отахон Оллаберганов томонидан яратилган буюк ҳофизнинг бюести ўрнатилди.

Марказда Комилжон Отаниёзов ҳаёти ва ижодини акс этдирувчи кўплаб экспонатлар мавжуд.